پیش از اسلام

آنچه از ادبیات رسمی قبل از اسلام باز مانده است در مقایسه با ادبیات پس از اسلام اندک و ناچیز است. بنابراین سخن گفتن درباره ­ی ادبیات کودکان در دوره ­های مادی و هخامنشی و اشکانی به دلیل ناچیز بودن اسناد و مدارک موجود میّسر نیست و باید چشم به راه نتایج پژوهش­های باستان­شناسی و زبان­شناسی و به طور کلی فرهنگ­شناسی در این باب بود.

اما در این میان نباید این واقعیت را از نظر دور داشت که تمامی افسانه­ها و اساطیر کهن و داستان­های حماسی و پهلوانی ایرانی پیش از این دوره­ها را در خلال آن­ها به پیدایی آمده است.

جنبه­های فولکلوریک این اساطیر و افسانه­ها و داستان­های پهلوانی است که ما را راهبری می­کند، به این که ایرانی از همان آغاز از ادبیات بهره­مند بوده است، زیرا همان­گونه که یادآور شدیم کودکان در بخش اعظم ادبیات توده­ی ایران انباز بوده­اند.

امروز می­بینیم بسیاری از این روایات و افسانه­ها با زندگی کودکان پیوند دارد و می­تواند برای کودکان روزگار ما باز آفریده شد و به همین دلیل است که پاره­ای از این قصه­ها و روایت­ها برای بچه­ها بازسازی شده است و هر روز بر تعداد آثاری که با بهره­وری از آن­ها می­آفرینند، افزوده می­شود.

فی­المثل در میان متون پارسیک تعدادی اندرزنامه است که بسی از اندرزهای مندرج در آن­ها مربوط به خردسالان و زندگی آنان است و باز کتاب­هایی هست که به نحوی کودکان در مضمون و محتوای آن نقش داشته­اند و به گونه­ای با زندگی­شان هم پیوند بوده است. مثل اندرز پیشینگان، اندرز آذرباد مهر اسپندان و خسرو گواتان و ریتک که در این کتاب آخرین، کودکی پا در میان دارد و نمودار هوشیاری پاره­ای از خردسالان ایرانی در آن روزگاران است.

علاوه بر این در دوره­ی ساسانیان بسیاری از متون سنسکریت به زبان پهلوی ترجمه شده است که در میان آنها پاره­ای از متون داستانی به چشم می­خورد که از آن میان کتاب­های بلوهر و بوذاسف و پنچاتنترا مشهورتر است.

همین کتاب است که بعدها به عربی و فارسی دری برگردانده می­شود و کلیله و دمنه نام می­گیرد. همان­گونه که می­دانیم این کتاب حاوی پاره­ای از قصه­های فولکلوریک هندی است و با توجه به خویشاوندی عمیق فرهنگ­های کهن ایران و هند می­تواند به عنوان یک اثر نیمه ایرانی مورد بررسی قرار گیرد به ویژه که از همان روزگاران قدیم به زبانی ایرانی ترجمه شده است.

در میان بزرگان ایران رسم بوده است که در تأدیب فرزندان خویش آثاری تدوین می­کرده­اند و در این آثار راهنمایی­ها و آگاهی­های مختلف را که برای زندگی فردی و اجتماعی بایسته بوده است گرد می­آورده­اند و با این کار خود می­خواسته­اند به فرزندان خویش راه و رسم زیستن با دیگران را بیاموزند. از جمله این نوع کتاب­ها در ادبیات پهلوی کتابی بوده است که زادانفرخ در تأدیب پسرش نوشته است. جالب اینجاست که این سنت یعنی نوشتن کتاب در تربیت فرزند در ادبیات فارسی قرون بعد نیز پابرجا ماند و یکی از شیرین­ترین و ارج­دارترین متون ادبیات ادری، «قابوسنامه» از این دست است که می­دانیم عنصرالمعالی آن را در تربیت فرزند خود گیلانشاه نوشته است.

در میان آثار ادبی دری گاه­گاه به کتاب­هایی برمی­خوریم که مؤلفان آنها در هنگام نوشتن کودکان یا نوجوانان را درنظر داشته­ اند، و آهنگ­شان از تدوین آن آثار به دست دادن رهنمودهایی برای کودکان و نوجوانان بوده است.

**

حبیب اله حاجی زاده