ادبیات کودکان

به تمام آثاری که از نظر محتوا ، زبان ،بیان و تصویر، با نیازها و علاقه­ مندی­های کودک سازگار باشد و در خور فهم آنان باشد، ادبیات کودک می­ گویند.

در گذشته ادبیات مشخصی با نام ادبیات کودک و نوجوان وجود نداشت. کودکان و نوجوانان               همان­گونه که در همه ­ی مسایل زندگی بزرگسالان سهیم بودند، از ادبیاتی هم که متعلق به بزرگ­ترهایشان بود، استفاده می­کردند. آنان با لالایی­ ها به خواب می­رفتند، ترانه­ ها و اشعار آهنگین را زمزمه می­ کردند و با مثل­ها و معماها سرگرم می­ شدند. گاه با افسانه و قصه­ ای در خیال­پردازی­ های خود غرق می­شدند و گاه با شنیدن داستانی حماسی و پهلوانی، تاریخ قوم خود را مرور می­کردند. در این دوران آن­چه نصیب کودکان و نوجوانان می­ شد، بیش­تر برگرفته از ادبیات شفاهی بود.

گرچه نمونه ­های این­گونه از ادبیات در فرهنگ ایرانی ما سابقه­ ای دیرینه دارد، اما به شکل امروزی آن، ادبیات کودک و نوجوان در غرب سابقه ­ی طولانی­ تری دارد. در غرب، نخستین کتاب­های کودکان، حاوی افسانه ­ها و اشعاری بود که قرن­ها به کودک لذت می ­بخشید. به تدریج نویسندگانی پا به عرصه گذاشتند، که به کودکان و نیازها و تمایلات آن­ها می­ اندیشیدند. رشد و شکوفایی ادبیات مستقل کودکان و نوجوانان را باید حاصل تلاش­ها و علاقه­ مندی­ های این بزرگان دانست که "هانس کریستین اندرسن" از این شمار است.

ایران با سابقه­ ی 6 هزار سال و با تمدن 2500 سال تاریخی مدون، دارای ادبیاتی پر بار و غنی است. با این که در گذشته، به آینده ­ی کودک بیش­تر توجه می­ شده، ولی با این حال کم­تر نوشته و سروده ­ایست که به مسائل تربیتی و اخلاقی کودک و نوجوان، نپرداخته باشد. ایرانیان، تربیت فرزند را یکی از وظایف مهم خود می­ دانسته ­اند و در این زمینه آثار فراوانی نوشته­ اند. که از آن میان می­توان به "درخت آسوریک" اشاره کرد، که قدمت سه هزار ساله دارد و در واقع کهن­ترین متن ادبی کودکان ایران است.

آثار نوشتاری فراوانی از جامع ه­ی ایرانی قبل از اسلام، به جای مانده، که نشان دهنده­ ی این است که ایرانیان با فرهنگ و خواندن و نوشتن بیگانه نبودند. «بر اساس پاره­ای بررسی­ها، گونه­ای شعر در ایران پیش از اسلام وجود داشته است که خوش­بختانه تا به امروز باقی است. کتاب "درخت آسوریک" به زبان پهلوی، از این نمونه است».(بهار،31:1371)

ادبیات کودک و نوجوان به مفهوم امروزی خود، کم­تر از صد سال است که در ایران شکل گرفته است." جبارعسکر زاده" (باغچه بان) را می­توان پایه­ گذار ادبیات نوین کودک در ایران دانست. وی در سال 1264 هـ. ش در آذربایجان به دنیا آمد و در سال 1345 درگذشت. او توانست در آثارش، به جهان از منظر چشم کودکان نگاه کند.

بعد از این تحولات و از سال 1300ش‌، تولید آثار ادبی‌ و خواندنیهای‌ کودکان‌ و نوجوانان‌ فزونی‌ گرفت‌. شخصیّتهای‌ مطرح‌ این‌ دوره‌ عبارت‌اند از: جبّار باغچه‌بان‌ (آغاز فعّالیّت‌ 1308ش‌)، با آثاری‌ در قالب‌ شعر، نمایشنامه‌ و قصّه‌ چون‌ خانم‌ خَزوک‌ ، پیر و تُرُب‌ ،گرگ‌ و چوپان‌ ، مجادله‌ دو پری‌ ، شیر و باغبان‌ و شنگول‌ و منگول‌ ؛ علی‌نقی‌ وزیری‌، با مجموعه شعرهای‌ کوتاه‌ از ادبیّات‌ عامّه‌، با نام‌ خواندنیهای‌ کودکان‌ افسانه‌هاست‌ (1315ش‌)؛ فضل‌الله صبحی‌ مهتدی‌ (آغاز فعّالیّت‌ 1315ش‌) گردآوری‌ قصّه‌های‌ عامیانة‌ ایران‌ و بازگویی‌ آنها (از 1319ش‌) برای‌ کودکان‌، در رادیو و سپس‌ انتشار آنها به‌صورت‌ کتاب‌؛ عبّاس‌ یمینی‌ شریف‌ با آثاری‌ چون‌ آواز فرشتگان‌ ، گربه‌های‌ شیپورزن‌ ، بازی‌ با الفبا (میرهادی‌، 1373ج‌.2.176ـ177)

در میان‌ دیگر شخصیّتهای‌ این‌ دوره‌ می‌توان‌ از یحیی‌ دولت‌آبادی‌، صادق‌ هدایت‌ ( اوسانه‌ حاوی‌ شعرها، ترانه‌ها، بازیها، متلها، چیستانها و قصّه‌های‌ عامیانه‌ به‌ زبان‌ ساده‌)، نیمایوشیج‌ (با قصّه‌های‌ آهو و پرنده‌ و توکایی‌ در قفس‌ ) نام برد.

از سال 1320 ادبیات کودک و نوجوان، وارد مدارس گردید. به طوری که اکثر آثار تألیفی ادبیات کودک، با هدف آموزش و راهنمایی آنان صورت می­گرفت.

این مجله شامل‌ مطالب‌ تربیتی‌ و روان ‌شناسی‌ برای‌ بزرگ ‌ترها و داستان‌ و شعر و سرگرمی‌ برای‌ بچّه ‌ها بود و در سال 1338ش‌، نخستین‌ بار فهرست‌ کتابهای‌ مناسب‌ برای‌ کودکان‌ و نوجوانان‌ را ارائه‌ کرد که به نوبه ی خود حرکتی نوین تلقی می شد.از دیگر نشریات در این رابطه می توان به کیهان‌ بچّه‌ها (1335ش‌)؛ مجلّة‌ اطّلاعات‌ دختران‌ و پسران‌ (1335ش‌)و غیره نام برد.

در سال 1345 کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به وجود آمد. برای نخستین بار کتاب­خانه­هایی در ایران برای کودکان و نوجوانان پا گرفت. شاعران و نویسندگان در کانون مشغول نوشتن، ترجمه، تألیف و بازنویسی خواندنی­هایی مخصوص کودکان و نوجوانان شدند. که باعث تحول در ادبیات کودک و نوجوان ایران شد.

در دهه­ی پنجاه، آثار ادبی کودک، از خیال و ذوق خالی بود و در واقع کودکان قربانی بزرگ­ترها بودند.

ادبیات کودک و نوجوان در قبل از انقلاب، دچار کمبودها و کاستی­های بی­شماری بود. اکثر آثار داستانی، ترجمه بود. سروده­ها، به ادبیات شفاهی و عامّه، محدود بود.

پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 57 ، سبب هوشیاری و رشد ذهنی کودک و نوجوان گردید و این مساله، تحولاتی در آثار آنان به وجود آورد. «در دهه­ی شصت که اوایل آن درگیر و دار جنگی ناخواسته گذشت که به سبب آن مدارس مناطق جنگی تعطیل شد و شرایط سخت زمان جنگ سایر نقاط کشور نیز فرصتی برای فکر کردن به ادبیات کودک نمی­داد. کانون و کتاب­خانه­هایش مدتی تعطیل شد و عده­ای از کارشناسان ادبیات کودک یا از کشور خارج شدند و یا گوشه­ی عزلت گزیدند.» (خوانساری،1383: 73)