ضرورت مخاطب‌شناسی در شعر کودک نوجوان

اگر به تقسیم‌بندی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نگاه کنیم درمی‌یابیم که این ارگان فرهنگی گروه­های سنی را به شرح ذیل تقسیم‌بندی کرده است:

- گروه سنی «الف»:آمادگی و سال‌های اول دبستان

- گروه سنی«ب»: سال‌های دوم و سوم دبستان

- گروه سنی«ج»: سال‌های چهارم و پنجم دبستان

- گروه سنی «د»: دوره راهنمایی

- گروه سنی«ه»: سال‌های دبیرستان

پیش از اسلام

آنچه از ادبیات رسمی قبل از اسلام باز مانده است در مقایسه با ادبیات پس از اسلام اندک و ناچیز است. بنابراین سخن گفتن درباره ­ی ادبیات کودکان در دوره ­های مادی و هخامنشی و اشکانی به دلیل ناچیز بودن اسناد و مدارک موجود میّسر نیست و باید چشم به راه نتایج پژوهش­های باستان­شناسی و زبان­شناسی و به طور کلی فرهنگ­شناسی در این باب بود.

اما در این میان نباید این واقعیت را از نظر دور داشت که تمامی افسانه­ها و اساطیر کهن و داستان­های حماسی و پهلوانی ایرانی پیش از این دوره­ها را در خلال آن­ها به پیدایی آمده است.

جنبه­های فولکلوریک این اساطیر و افسانه­ها و داستان­های پهلوانی است که ما را راهبری می­کند، به این که ایرانی از همان آغاز از ادبیات بهره­مند بوده است، زیرا همان­گونه که یادآور شدیم کودکان در بخش اعظم ادبیات توده­ی ایران انباز بوده­اند.

امروز می­بینیم بسیاری از این روایات و افسانه­ها با زندگی کودکان پیوند دارد و می­تواند برای کودکان روزگار ما باز آفریده شد و به همین دلیل است که پاره­ای از این قصه­ها و روایت­ها برای بچه­ها بازسازی شده است و هر روز بر تعداد آثاری که با بهره­وری از آن­ها می­آفرینند، افزوده می­شود.

فی­المثل در میان متون پارسیک تعدادی اندرزنامه است که بسی از اندرزهای مندرج در آن­ها مربوط به خردسالان و زندگی آنان است و باز کتاب­هایی هست که به نحوی کودکان در مضمون و محتوای آن نقش داشته­اند و به گونه­ای با زندگی­شان هم پیوند بوده است. مثل اندرز پیشینگان، اندرز آذرباد مهر اسپندان و خسرو گواتان و ریتک که در این کتاب آخرین، کودکی پا در میان دارد و نمودار هوشیاری پاره­ای از خردسالان ایرانی در آن روزگاران است.

علاوه بر این در دوره­ی ساسانیان بسیاری از متون سنسکریت به زبان پهلوی ترجمه شده است که در میان آنها پاره­ای از متون داستانی به چشم می­خورد که از آن میان کتاب­های بلوهر و بوذاسف و پنچاتنترا مشهورتر است.

همین کتاب است که بعدها به عربی و فارسی دری برگردانده می­شود و کلیله و دمنه نام می­گیرد. همان­گونه که می­دانیم این کتاب حاوی پاره­ای از قصه­های فولکلوریک هندی است و با توجه به خویشاوندی عمیق فرهنگ­های کهن ایران و هند می­تواند به عنوان یک اثر نیمه ایرانی مورد بررسی قرار گیرد به ویژه که از همان روزگاران قدیم به زبانی ایرانی ترجمه شده است.

در میان بزرگان ایران رسم بوده است که در تأدیب فرزندان خویش آثاری تدوین می­کرده­اند و در این آثار راهنمایی­ها و آگاهی­های مختلف را که برای زندگی فردی و اجتماعی بایسته بوده است گرد می­آورده­اند و با این کار خود می­خواسته­اند به فرزندان خویش راه و رسم زیستن با دیگران را بیاموزند. از جمله این نوع کتاب­ها در ادبیات پهلوی کتابی بوده است که زادانفرخ در تأدیب پسرش نوشته است. جالب اینجاست که این سنت یعنی نوشتن کتاب در تربیت فرزند در ادبیات فارسی قرون بعد نیز پابرجا ماند و یکی از شیرین­ترین و ارج­دارترین متون ادبیات ادری، «قابوسنامه» از این دست است که می­دانیم عنصرالمعالی آن را در تربیت فرزند خود گیلانشاه نوشته است.

در میان آثار ادبی دری گاه­گاه به کتاب­هایی برمی­خوریم که مؤلفان آنها در هنگام نوشتن کودکان یا نوجوانان را درنظر داشته­ اند، و آهنگ­شان از تدوین آن آثار به دست دادن رهنمودهایی برای کودکان و نوجوانان بوده است.

**

حبیب اله حاجی زاده

شاید بتوان گفت که نخستین کتاب مخصوص کودکان زیرعنوان «یادگاری برای کودکان» بین سال­های 1671ـ1672 به وسیله­ ی یک روحانی مسیحی به نام جیمز جان وی (james janeway) در انگلیس نوشته شد و انتشار یافت که بیش­تر رنگ مذهبی داشت. «در سال 1678 کتاب دیگری زیر عنوان «پیشرفت زوّار» به وسیله­ ی جان­بانیان (gohn Banyan) نوشته شد. (شعاری­ نژاد)

در قرن 18 گام­های مهم و مؤثّری در این مورد برداشته شد و نویسندگان داستان­هایی برای کودکان تألیف و ترجمه کردند.

«قرن نوزدهم قرن هانس­کریستین اندرسن دانمارکی است. (1805ـ1875) که با آثارش ادبیّات کودک را وارد مرحله­ی دیگری از حیات خود کرد. ادبیات کودکان به مفهومی که امروز به آن معتقدیم وجود نداشت تا این که در قرن نوزدهم کسی که او را پدر ادبیات کودکان می توان نامید ، یعنی « هانس کریستن اندرسن » داستان هایی نوشت و این مفهوم را پایه گذاری کرد. نام او اینک زینت بخش بزرگ ترین جایزه ی ادبیات کودکان جهان است. (همان، 28)

داستان های اندرسن در بسیاری از موارد از افسانه های عامیانه الهام گرفته شده است و آن چه آثار او را جاودانه ساخته است، تخیل بسیار قوی ، هنر در پرداختن مطالب و از همه مهم تر احترام عمیق او نسبت به اصالت نیکی و محبت در ذات انسان ها است. کارهای اندرسن چه از لحاظ قالب و چه از لحاظ شخصیت متنوع است و می توان از جمله آثار وی به کتاب « جوجه مرغابی زشت» ، « لباس برای پادشاه»، «دخترک گوگرد فروش » و « سرباز حلبی » اشاره کرد.

آثار اندرسن تنها از گفته­ ی قصّه­ های قدیمی نیست، بلکه کاملاً داستان­هایی نو تلقّی می­شود که به شیوه­ های کهن و با استفاده از درون­مایه­ هایی آشنا، ولی در شکلی ترکیبی از نو خلق شده­ اند.» (قزل ایاغ، 1381، ص81)

در نهایت قرن بیستم توسط روان­شناسان و متخصّصان تعلیم و تربیت «قرن کودک» نامگذاری شد.

در قرن حاضر، فعّالیّت­های فراوانی در زمینه­ ی ادبیّات کودک و نوجوان، تقریباً در همه ­ی کشورها به ویژه کشورهای پیشرفته انجام می­گیرد. مهم­ترین سازمان جهانی که به این فعّالیّت­ها ـ مخصوصاً در سطوح دولتی یا رسمی ـ نظارت دارد و در بعضی مواقع رهبری مستقیم آن­ها را هم به عهده می­گیرد، سازمان یونسکو است. (شعاری­ نژاد، 1381، ص76)

در یک نگاه کلی داستان در سرزمینهای عربی دارای قدمتی طولانی است.شاید قدیمی‌ترین داستان مکتوب قصه ی مصری «دو برادر» باشد که در قرن 33 پیش از میلاد مسیح بر پاپیروس نوشته شده است. از سوی دیگر داستان و قصه از آغاز در قرآن شریف تجلی یافته است و بیشتر آیه‌ها و سُوَر آن ریشه در یک داستان هدفدار دارد . از آن جمله می‌توان به احسن القصص یعنی قصه ی « یوسف و زلیخا» اشاره کرد.

اما آنچه که در حوزه ی ادبیات داستانی قرار میگیرد عمری کوتاه دارد.به عبارتی دیگر ریشه های ادبیات نوین داستانی کودک در سرزمینهای عربی را باید در تحولات ادبی و فرهنگی پس از آشنایی با غرب جستجو کرد. در واقع بیشتر مورخان و پژوهشگران آغاز دوره ی بیداری اعراب را که از مصر شروع شد، حمله ی « ناپلئون بناپارت» امپراطور فرانسه به مصر دانسته اند. ( فرزاد، 1380، 19) اما از سال «1930 » سخن از ادبیات کودک به عنوان شاخه ای از ادبیات در بین مربیان کودک و مجلات عربی بر سر زبانها افتاد و همانطور که گفته شد ، این در حالی بود که تا قبل از آن کتابهای کودکان عمدتاَ دارای اهداف آموزشی بوده و فقط به عنوان مواد درسی در مدارس به کار گرفته می شده و حاوی اصول و مبانی تربیتی همچون دعوت به اخلاق ، دین و ... بوده است. برای مثال حتی در سوریه که از پیشگامان ادبیات داستانی کودکان به شمار می رود تا مدتها بعد از ایجاد مدارس نوین شاهد آن می باشیم که« شعر» بیشتر از داستان مورد توجه دست اندر کاران

امرآموزش کودک بوده است. چرا که سابقه ی درخشان شعری عرب حتی در امر آموزش کمتر مجال بروز داستان را در زمینه ی تعلیم و تربیت کودکان می داد.

ادبیات کودکان

به تمام آثاری که از نظر محتوا ، زبان ،بیان و تصویر، با نیازها و علاقه­ مندی­های کودک سازگار باشد و در خور فهم آنان باشد، ادبیات کودک می­ گویند.

در گذشته ادبیات مشخصی با نام ادبیات کودک و نوجوان وجود نداشت. کودکان و نوجوانان               همان­گونه که در همه ­ی مسایل زندگی بزرگسالان سهیم بودند، از ادبیاتی هم که متعلق به بزرگ­ترهایشان بود، استفاده می­کردند. آنان با لالایی­ ها به خواب می­رفتند، ترانه­ ها و اشعار آهنگین را زمزمه می­ کردند و با مثل­ها و معماها سرگرم می­ شدند. گاه با افسانه و قصه­ ای در خیال­پردازی­ های خود غرق می­شدند و گاه با شنیدن داستانی حماسی و پهلوانی، تاریخ قوم خود را مرور می­کردند. در این دوران آن­چه نصیب کودکان و نوجوانان می­ شد، بیش­تر برگرفته از ادبیات شفاهی بود.

گرچه نمونه ­های این­گونه از ادبیات در فرهنگ ایرانی ما سابقه­ ای دیرینه دارد، اما به شکل امروزی آن، ادبیات کودک و نوجوان در غرب سابقه ­ی طولانی­ تری دارد. در غرب، نخستین کتاب­های کودکان، حاوی افسانه ­ها و اشعاری بود که قرن­ها به کودک لذت می ­بخشید. به تدریج نویسندگانی پا به عرصه گذاشتند، که به کودکان و نیازها و تمایلات آن­ها می­ اندیشیدند. رشد و شکوفایی ادبیات مستقل کودکان و نوجوانان را باید حاصل تلاش­ها و علاقه­ مندی­ های این بزرگان دانست که "هانس کریستین اندرسن" از این شمار است.

ایران با سابقه­ ی 6 هزار سال و با تمدن 2500 سال تاریخی مدون، دارای ادبیاتی پر بار و غنی است. با این که در گذشته، به آینده ­ی کودک بیش­تر توجه می­ شده، ولی با این حال کم­تر نوشته و سروده ­ایست که به مسائل تربیتی و اخلاقی کودک و نوجوان، نپرداخته باشد. ایرانیان، تربیت فرزند را یکی از وظایف مهم خود می­ دانسته ­اند و در این زمینه آثار فراوانی نوشته­ اند. که از آن میان می­توان به "درخت آسوریک" اشاره کرد، که قدمت سه هزار ساله دارد و در واقع کهن­ترین متن ادبی کودکان ایران است.

آثار نوشتاری فراوانی از جامع ه­ی ایرانی قبل از اسلام، به جای مانده، که نشان دهنده­ ی این است که ایرانیان با فرهنگ و خواندن و نوشتن بیگانه نبودند. «بر اساس پاره­ای بررسی­ها، گونه­ای شعر در ایران پیش از اسلام وجود داشته است که خوش­بختانه تا به امروز باقی است. کتاب "درخت آسوریک" به زبان پهلوی، از این نمونه است».(بهار،31:1371)

ادبیات کودک و نوجوان به مفهوم امروزی خود، کم­تر از صد سال است که در ایران شکل گرفته است." جبارعسکر زاده" (باغچه بان) را می­توان پایه­ گذار ادبیات نوین کودک در ایران دانست. وی در سال 1264 هـ. ش در آذربایجان به دنیا آمد و در سال 1345 درگذشت. او توانست در آثارش، به جهان از منظر چشم کودکان نگاه کند.

بعد از این تحولات و از سال 1300ش‌، تولید آثار ادبی‌ و خواندنیهای‌ کودکان‌ و نوجوانان‌ فزونی‌ گرفت‌. شخصیّتهای‌ مطرح‌ این‌ دوره‌ عبارت‌اند از: جبّار باغچه‌بان‌ (آغاز فعّالیّت‌ 1308ش‌)، با آثاری‌ در قالب‌ شعر، نمایشنامه‌ و قصّه‌ چون‌ خانم‌ خَزوک‌ ، پیر و تُرُب‌ ،گرگ‌ و چوپان‌ ، مجادله‌ دو پری‌ ، شیر و باغبان‌ و شنگول‌ و منگول‌ ؛ علی‌نقی‌ وزیری‌، با مجموعه شعرهای‌ کوتاه‌ از ادبیّات‌ عامّه‌، با نام‌ خواندنیهای‌ کودکان‌ افسانه‌هاست‌ (1315ش‌)؛ فضل‌الله صبحی‌ مهتدی‌ (آغاز فعّالیّت‌ 1315ش‌) گردآوری‌ قصّه‌های‌ عامیانة‌ ایران‌ و بازگویی‌ آنها (از 1319ش‌) برای‌ کودکان‌، در رادیو و سپس‌ انتشار آنها به‌صورت‌ کتاب‌؛ عبّاس‌ یمینی‌ شریف‌ با آثاری‌ چون‌ آواز فرشتگان‌ ، گربه‌های‌ شیپورزن‌ ، بازی‌ با الفبا (میرهادی‌، 1373ج‌.2.176ـ177)

در میان‌ دیگر شخصیّتهای‌ این‌ دوره‌ می‌توان‌ از یحیی‌ دولت‌آبادی‌، صادق‌ هدایت‌ ( اوسانه‌ حاوی‌ شعرها، ترانه‌ها، بازیها، متلها، چیستانها و قصّه‌های‌ عامیانه‌ به‌ زبان‌ ساده‌)، نیمایوشیج‌ (با قصّه‌های‌ آهو و پرنده‌ و توکایی‌ در قفس‌ ) نام برد.

از سال 1320 ادبیات کودک و نوجوان، وارد مدارس گردید. به طوری که اکثر آثار تألیفی ادبیات کودک، با هدف آموزش و راهنمایی آنان صورت می­گرفت.

این مجله شامل‌ مطالب‌ تربیتی‌ و روان ‌شناسی‌ برای‌ بزرگ ‌ترها و داستان‌ و شعر و سرگرمی‌ برای‌ بچّه ‌ها بود و در سال 1338ش‌، نخستین‌ بار فهرست‌ کتابهای‌ مناسب‌ برای‌ کودکان‌ و نوجوانان‌ را ارائه‌ کرد که به نوبه ی خود حرکتی نوین تلقی می شد.از دیگر نشریات در این رابطه می توان به کیهان‌ بچّه‌ها (1335ش‌)؛ مجلّة‌ اطّلاعات‌ دختران‌ و پسران‌ (1335ش‌)و غیره نام برد.

در سال 1345 کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به وجود آمد. برای نخستین بار کتاب­خانه­هایی در ایران برای کودکان و نوجوانان پا گرفت. شاعران و نویسندگان در کانون مشغول نوشتن، ترجمه، تألیف و بازنویسی خواندنی­هایی مخصوص کودکان و نوجوانان شدند. که باعث تحول در ادبیات کودک و نوجوان ایران شد.

در دهه­ی پنجاه، آثار ادبی کودک، از خیال و ذوق خالی بود و در واقع کودکان قربانی بزرگ­ترها بودند.

ادبیات کودک و نوجوان در قبل از انقلاب، دچار کمبودها و کاستی­های بی­شماری بود. اکثر آثار داستانی، ترجمه بود. سروده­ها، به ادبیات شفاهی و عامّه، محدود بود.

پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 57 ، سبب هوشیاری و رشد ذهنی کودک و نوجوان گردید و این مساله، تحولاتی در آثار آنان به وجود آورد. «در دهه­ی شصت که اوایل آن درگیر و دار جنگی ناخواسته گذشت که به سبب آن مدارس مناطق جنگی تعطیل شد و شرایط سخت زمان جنگ سایر نقاط کشور نیز فرصتی برای فکر کردن به ادبیات کودک نمی­داد. کانون و کتاب­خانه­هایش مدتی تعطیل شد و عده­ای از کارشناسان ادبیات کودک یا از کشور خارج شدند و یا گوشه­ی عزلت گزیدند.» (خوانساری،1383: 73)